Samopomoc, a właściwie wzajemna pomoc, jest obecna w życiu społeczności ludzkich od zarania, pomoc wzajemna widziana jest jako czynnik rozwoju, nieodłącznego elementu życia społecznego, dzięki temu ludzie pomagali sobie we wzajemnym przetrwaniu.
Współcześnie pojęcie samopomocy ma węższy zakres, głównie używany w pracy socjalnej i praktyce innych służb społecznych. Ruch samopomocy zainicjowali w 1935 roku w Stanach Zjednoczonych dwaj alkoholicy, Bill i W., Bob S., którzy w 1939r., wydali książkę o samopomocowej metodzie opanowania alkoholizmu pt. „Anonimowi Alkoholicy”, ruch ten na przestrzeni wielu lat rozprzestrzenił się i jest obecny w 160 krajach na całym świecie..(2) Zdaniem Franka Riessmana, samopomoc obejmuje wszystkie praktyki, jakie ludzie rozwinęli, by radzić sobie z problemami (nadużywanie alkoholu czy narkotyków, problemy emocjonalne, zdrowotne, społeczne), odwołując się do doświadczenia, pomysłowości, bezpośredniego podejścia, takiego jak dzielenie się wspólnymi doświadczeniami. (2)
Dzięki rozwojowi ruchów samopomocowych rośnie społeczny potencjał rozwiązywania problemów, radzenia sobie z trudnościami. Jak wskazują Riessman i Carroll, zmniejsza się liczba osób tylko korzystających z pomocy, a zwiększa liczba udzielających jej, osoby otrzymujące pomoc widzą, że będą mogły pomóc innym unikają w ten sposób degradacji, której doświadczają ci, którzy skazani są tylko na korzystanie z pomocy, dzięki temu, że wiele osób pomaga innym, wzrasta zdolność do udzielania pomocy w całym społeczeństwie.(2)
Myśląc o samopomocy łatwo zauważyć, w jak wielu kontekstach używa się tego pojęcia. Można wyróżnić dwa główne nurty samopomocy:
-obywatelski, czyli grupowe działanie nakierowane na zmiany zewnętrzne bez czekania na działanie instytucji, np. inicjatywy lokalne, osiedlowe,
-indywidualny, gdzie ludzie poprzez uczestnictwo w grupie próbują sobie poradzić z różnego typu osobistymi problemami np. zdrowotnymi, emocjonalnymi, uzależnieniem. (2)
Nurt samopomocy związany z samopomocą w naszym kraju nadal dopiero się rozwija i zaczyna być zauważany i doceniany. Grupy samopomocowe mają działać w oparciu o jej członków, czyli osoby zainteresowane pomocą, to one same są odpowiedzialne za swój rozwój. To członkowie grup są najbardziej kompetentni w sprawie, z którą właśnie przychodzą. To oni są prawdziwymi ekspertami z doświadczeniem przeżywania swojego problemu. Natomiast grupa daje poczucie, że człowiek nie jest sam , że są inni, którzy dzielą ten sam kryzys. Korzystanie z pomocy specjalisty nie jest wykluczone, ale to musi zależeć od decyzji grupy. W Polsce potrzebny jest wielki ruch na rzecz samopomocy, bardzo ważne jest przywiązywanie wielkiej wagi do tworzenia grup aktywności lokalnej. Obecnie w Polsce powstało i cały czas powstają tysiące grup wsparcia, skupiające kilkanaście tysięcy osób. Pokazuje to wielkie zapotrzebowanie na tego typu działanie.(2)
Grupy samopomocowe – są dobrowolnymi zgromadzeniami ludzi, ich aktywność skierowania jest na wspólne pokonywanie chorób i problemów natury psychicznej lub innej ( np. socjalnej), które dotyczą bezpośrednio ich lub osób bliskich. Celem pracy na grupie jest dokonanie zmiany własnej w różnych obszarach życia. Grupa jest środkiem, który ma prowadzić do zmniejszenia izolacji zewnętrznej (społecznej, towarzyskiej), i wewnętrznej (osobistej, duchowej). Cel grupy samopomocowej skierowany jest głównie na jej członków. Grupy samopomocowe pracują samodzielnie bez udziału pomocy osób , które na co dzień profesjonalnie zajmują się pomocą, zdarza się iż w grupie uczestniczą osoby nie będące jej członkami, zapraszane są w charakterze ekspertów w danej dziedzinie.(6)
Grupy samopomocowe charakteryzują się :
- dobrowolnym zgromadzeniem osób, z podobnymi problemami,
- są spotkaniami o charakterze dyskusyjnym w liczbie od 7 -15 osób,
- członkowie grupy sami ustalają jak często będą się spotykać i czemu będą poświęcać czas,
- aktywne uczestnictwo i trwała współpraca jej członków. (6)
W trakcie wspólnych spotkań i rozmów, w czasie regularnie odbywających się grup, poszczególni jej członkowie doświadczają ulgi i wsparcia od innych osób biorących udział w spotkaniu. Doświadczają poczucia wspólnoty, nie zostają sami pozostawieni ze swoimi problemami. Uczestnicy grupy uczą się rozpoznawać trudności z którymi się borykają na co dzień, oraz je pokonywać. Podstawą pracy na grupie jest wzajemna wymiana doświadczeń i informacji.(6)
Cele grupy:
Nadrzędnym celem grup samopomocowych jest pomoc samemu sobie w gronie ludzi dotkniętych takimi samymi problemami. Cele grup samopomocowych ustalane są również przez jej członków, zawsze mogą je zmienić lub zweryfikować. W związku z różnym charakterem grup samopomocowych, różnym grupom przyświecają różne cele, np. osobom uzależnionym głównym celem może być utrzymywanie abstynencji, osobom doświadczonym chorobami przewlekłymi np. cukrzycą, celem może być wymiana informacji i wiedzy na temat nowych metod leczenia, dla osób rozpoczynających życie z cukrzycą ,wiedza na temat spotykanych trudności itp.
Udział w grupie samopomocowej daje przede wszystkim możliwość zobaczenia jak radzą sobie inni, zdobycia wiedzy i nauka nowych umiejętności w radzeniu sobie z problemem.(6)
Członkowie grup samopomocowych mogą:
- wspierać się wzajemnie w czasie pokonywania trudności,
- dzielić się wiedzą i zdobywać wiedzę na temat konkretnych sytuacji,
- dzielić nowymi formami radzenia sobie z problemem,
- wyzbywać się izolacji i pokonywać fobie społeczne,
- razem uczestniczyć we wspólnych działaniach,
- dodawać sobie wspólnie odwagi i motywować się do walki o wspólne dobro,
- dokonywać zmian w zachowaniu i postawie w kontaktach z innymi,
- stwarzać nowe perspektywy, życie wypełniać nowymi celami i treściami.(6)
Najłatwiej zrozumieć istotę samopomocy, przyglądając się etosowi samopomocy, a zwłaszcza charakterystycznemu dla niego naciskowi na upodmiotowienie i orientację oddolną. Siła ruchu samopomocowego tkwi tak naprawdę nie w jego strukturze czy organizacji, lecz w jego duchu i światopoglądzie, których postacią jest etos.
Etos samopomocy to konstelacja norm i sentymentów, to niepowtarzalna konfiguracja starych i nowych tradycji.(1) Niesłychane ważne dla etosu samopomocy są podstawowe, rdzenne tradycje, gdy idzie o znaczenia lokalnej społeczności, sąsiedztwo, wartości duchowe i samowystarczalność.(1) Bardzo ważną ideą samopomocy jest akceptacja siebie i otwartość na odmienność, która często bywa przedstawiana w negatywnym świetle. str(1) Wątek ten jest odzwierciedleniem wielkiego przełomu w kontaktach międzyludzkich, wyzwala ogromną energię i pomaga poddać krytycznej ocenie dotychczasowego obraz siebie.
Istnieją przynajmniej trzy powody dla których warto pomagać i korzystać z grupy, szczególnie osoba pomagająca;
- Osoba pomagająca innym staje się mniej zależna.
- Starając się rozwiązać problem kogoś, kto przeżywa podobne do mnie kłopoty, ma sposobność nabrać dystansu do własnego problemu.
- Występując w roli pomagającego, czuje się bardziej potrzebna.
Pomagający czerpią również otuchę z przyjmowanej implicie tezy „ skoro pomagam innym, widocznie jestem zdrowy”. Pomaganie innym jest także źródłem namacalnych wzmocnień w postaci wpływu na czyjeś życie i ulżenia komuś w cierpieniu. Może być ważną dystrakcją, odwracającą uwagę od własnych problemów i nadmiernej koncentracji na sobie. (1)
Pomaganie innym upodmiotawia. Daje poczucie mocy, kompetencji, wartości , bycia w porządku, jest źródłem terapeutycznych reakcji, które specjaliści zdrowia psychicznego starają się wzbudzać u swoich pacjentów. Prosta czynność, jaką jest pocieszanie drugiego człowieka oraz udzielanie mu wskazówek, roztacza przed pomagającym korzyści psychiczne w postaci podziwu, prestiżu, kompetencji, czy nawet władzę, a także towarzystwo, miłość a przede wszystkim poczucie własnej wartości. W tym sensie pomaganie jest formą psychologicznego samoleczenia. (1)
Wielu uczestników grup samopomocowych przyznaje, że w związku z korzystaniem lub byciem członkiem grupy lepiej radzi sobie z pokonywaniem trudności o podłożu np. psychicznym, fizycznym czy społecznym. Częstą korzyścią jest większa samodzielność i wiara we własne umiejętności w rozwiązywaniu i pokonywaniu problemów. Członków grup samopomocowych łączy uwikłanie w zbliżoną sytuację, problem i dzięki temu możliwe jest uzyskanie autentycznego zrozumienia. Samopomoc oznacza robienie czegoś dla siebie, nie tylko na rzecz innych. Inicjatywy samopomocowe stanowią istotną rolę w uzupełnianiu profesjonalnej pomocy w ramach opieki zdrowotnej czy socjalnej. Najczęściej są dopełnienie pomocy socjalno – psychologicznej.
Grupy samopomocowe nie zastąpią opieki medycznej czy psychoterapeutycznej, mogą ją natomiast wspierać i uzupełniać. Dlatego ważne jest aby członkowie brali aktywny i systematyczny udział w jej życiu. (2)
Grupy samopomocowe powstają w wyniku świadomego i odpowiedzialnego zaangażowania osób dotkniętych tym samym problemem bądź ludzi im bliskich. Motywacji należy szukać w chęci dokonywania zmian we własnym życiu oraz wymiany doświadczeń z innymi osobami borykającymi się z takimi samymi problemami. (2)
Każda forma samopomocy wpływa pozytywnie na szeroko rozumiane zdrowie psychiczne. Cele samopomocy zawsze pokrywają się z celami ochrony zdrowia psychicznego, którymi są poprawa samopoczucia jednostki i minimalizacja ujemnych skutków psychospołecznych problemów, na jakie jednostka napotyka. Grupy samopomocowe dążą do osiągnięcia tych celów, które posługują się środkami o charakterze psychospołecznym, takimi jak doskonalenie umiejętności radzenia sobie z problemami, zapewnienie możliwości rozładowania napięcia i emocji, udzielenie wsparcia społecznego i stworzenie odpowiednich warunków do normalizacji życia. (1)
Grupy samopomocowe są szansą na dla osób doświadczających kryzysów psychicznych na nową jakość życia, opartą na podmiotowości i umacnianiu. Ich działania zmieniają postawy społeczne wobec osób chorych i zapobiegają stygmatyzacji. (1)
Istotną grupę stanowią osoby z tzw.” podwójną diagnozą”, osoby takie zazwyczaj borykają się z zaburzeniami psychicznymi i uzależnieniem od różnych substancji psychoaktywnych. Jest to dość szerokie zagadnienie, obejmujące stany długotrwałego obniżonego nastroju aż do depresji, czasem zaburzeń odżywiania (bulimia , anoreksja), fobii społecznych i innych w połączeniu z uzależnieniem od alkoholu, leków, narkotyków, uzależnień behawioralnych takich jak zakupoholizm, hazard, internet i inne. Nie ma zasady czy reguły, czy najpierw pojawia się uzależnienie czy zaburzenie psychiczne, osoba doświadczająca zaburzeń w zdrowiu psychicznym, dość często próbuje leczyć się na własna rękę, uznając za doskonałą formę skorzystanie z działania alkoholu czy narkotyków lub innych środków psychoaktywnych. Takie ” samoleczenie” najczęściej jak pokazują badania pogarsza funkcjonowanie i stan zdrowia człowieka. Problem jakim jest podwójna diagnoza doświadcza około 1/3 wszystkich osób przechodzących zaburzenia psychiczne i 1/2 osób cierpiących na poważne zaburzenia psychiczne. Istotną rolę odgrywa płeć na wystąpienie tzw. podwójnej diagnozy, bardziej narażeni są mężczyźni.(7)
Objawy podwójnej diagnozy:
Głównym czynnikiem charakteryzującym podwójna diagnozę jest jednoczesne występowanie zaburzeń psychotycznych i nadużywania substancji psychoaktywnych. Objawy najczęściej występują w różnych kombinacjach.
- postawa wycofana wobec rodziny i znajomych,
- nagłe zmiany zachowań,
- spożywanie substancji psychoaktywnych w warunkach niebezpiecznych,
- ryzykowne zachowania pod wpływem alkoholu czy narkotyków,
- utrata kontroli nad zażywaniem substancji psychoaktywnych,
- pojawianie się uczucia ulgi po zażyciu substancji,
- zwiększająca się tolerancja i zapotrzebowanie na dane substancje,
- poczucie, że używka jest niezbędna do normalnego funkcjonowania.
Objawy mogą być bardzo zróżnicowane, do podstawowych sygnałów należą min.
- częste zmiany nastroju,
- plątanina myśli,
- problemy z koncentracją,
- unikanie kontaktu z bliskimi,
- często myśli samobójcze. (7)
Najpopularniejszą metodą leczenia są metody zintegrowane, osoby takie powinny otrzymać zarówno pomoc w kwestii leczenia zaburzeń psychicznych, nadużywania substancji psychoaktywnych, jak i pomocy grupy wsparcia. (7)
Podwójna diagnoza bardzo często bywa przyczyną izolacji oraz trudności w wyjściu z nałogu. Grupy wsparcia pomagają ich uczestnikom na wyrażanie swoich frustracji, niepokojów , lęków, sukcesów, umożliwiają kontakty ze specjalistami, pomagają znaleźć wsparcie społeczne i pomagają ukierunkować na najlepsze metody leczenia. Sprzyjają również powstawaniu nowych więzi społecznych, motywują do utrzymywania osiągniętych sukcesów. (7)
Funkcjonowanie grup samopomocowych osób doświadczających kryzysów psychicznych skierowane jest na bycie samodzielnym, osiąganie podmiotowości i poczucia własnej wartości. Proces wychodzenia z choroby, oprócz radzenia sobie z objawami zaburzeń, czy choroby, ma na celu podwyższenie samooceny i własnej skuteczności, umacnianie jednostki w wyznaczonych celach, nawiązywanie ważnych i znaczących relacji z innymi, często podjęcie pracy, a przede wszystkim jakości życia. Grupy samopomocowe działają zgodnie z regułą terapeutycznej roli pomocy, która zakłada, że to właśnie osoba udzielająca pomocy zyskuje najwięcej, udzielając wsparcia innym, może czuć się bardziej sprawcza i kompetentna oraz zwiększa poczucie własnej wartości. (3)
Grupy samopomocowe wspierają poczucie własnej podmiotowości i wspierają podejmowanie decyzji dotyczących procesu zdrowienia, wpływają na umiejętności radzenia sobie. Bardzo ważna jest obecność innych osób rozumiejących trudności. Podejmowanie różnych działań w ramach grupy wspomaga z kolei uzyskiwanie samodzielności. Przebywanie wśród akceptującego środowiska może obniżać lęk związany z kontaktami z ludźmi. Wobec nie do końca sprzyjających postaw społecznych względem osób chorujących psychicznie, otrzymywanie wsparcia od osób doświadczających podobnych trudności, jest czymś niezwykle cennym. (4)
Grupy samopomocowe odgrywają znaczącą rolę w uzupełnianiu działań oferowanych przez rodzinę oraz świadczeń udzielanych przez profesjonalistów i instytucji pomocowych. Grupy samopomocowe, oparte na zasadzie dobra wspólnego, mają za zadanie uzupełnienie braków w opiece profesjonalnej, a także zaspokajanie potrzeb, których dostępne źródła wsparcia nie są w stanie zapewnić. W grupach samopomocowych każdy uczestnik daje swoje zasoby w postaci wiedzy i doświadczenia, a także otrzymuje wsparcie i wskazówki.(4)
Zaburzenia i choroby psychiczne nadal uważane są za wstydliwe, nadal spotykane są negatywne postawy wśród społeczeństwa, wiążą się często z procesem stygmatyzacji, co może doprowadzać ludzi do izolacji społecznej. Zjawiska te negatywnie wpływają na proces zdrowienia. Grupy samopomocowe mają za zadanie przeciwdziałać izolacji, min. poprzez możliwość zwiększenia sieci wsparcia, nawiązywania nowych kontaktów opartych na zasadzie równości. Postawy społeczne związane są przede wszystkim ze stopniem informacji i wiedzy na temat choroby i funkcjonowania osoby z zaburzeniami psychicznymi czy uzależnionymi. Dyskusje, które toczone są w grupach są punktem wyjścia do rozwijania kolejnych aktywności, grupa zawsze może liczyć na sojuszników ( osoby profesjonalnie zajmujące się pomaganiem). (8)
Podsumowując rozważania dotyczące działania grup samopomocowych należy podkreślić i wymienić najważniejsze korzyści jakie mogą płynąć z uczestnictwa w grupie wsparcia:
- poczucie, że jest się częścią grupy ludzi, dla których twoje problemy są ważne i którzy pragną cię wspierać,
- wzmocnienie umiejętności komunikowania się z innymi, co samo w sobie jest bardzo istotne w pełnieniu ról społecznych, tych podstawowych jak i obejmujących duże dziedziny życia społecznego.
- uzyskanie wsparcia w rozwiązywaniu własnych problemów,
- nauczenia się czerpania satysfakcji we wspieraniu innych,
- podniesienie własnej samooceny i wiary we własne umiejętności kierowania własnym życia,
- poznanie interesujących ludzi zmagających się z tym problemem. (1)
Rola grup samopomocowych w pomaganiu osobom borykających się na co dzień z podwójną diagnozą jest nieoceniona, należy również podkreślić , iż pomagać uczymy się przez cały czas, jeżeli widzimy korzyści, to dobrze je doskonalić i świadomie z nich korzystać. Dlatego też:
- W każdej pomocnej interakcji niezbędna jest współpraca, troska i dawanie.
- Aby wsparcie było skuteczne, obie strony interakcji muszą z niego czerpać korzyści.
- Jeżeli udam nam się zrestrukturyzować dynamikę pomocy, by była to pomoc wzajemna, a nie jednostronna, jeżeli zamiast dążyć do uzyskania przewagi pozwolimy, by każdy uczestnik mógł naprzemiennie pełnić rolę pomocodawcy i pomocobiorcy- automatycznie uzyskamy istotną poprawę natury procesu pomagania. (1)
Samopomoc czerpie również siłę z podstawowych zasad jakimi są:
- samostanowienie
- „ odtowarowienie” i nieodpłatność usług,
- demokratyczna filozofia przejawiająca się w rotacyjnym systemie kierowania grupą,
- niechierarchiczna struktura, tolerancja dla zburzeń, piętnowanych zachowań,
- akcentowanie roli wiedzy płynącej z osobistego doświadczenia,
- zwalczanie ekspertyzmu, mistyfikacji, wyłączności, elitaryzmu i profesjonalnej prywatyzacji wiedzy, najważniejsze rezultaty tego działania to zdemokratyzowanie struktury pacjentów oraz promocja samoopieki medycznej i praw pacjentów. (1)
Na obecnym etapie rozwoju największym wyzwaniem dla badaczy i zwolenników samopomocy oraz jej uczestników i beneficjentów jest zrozumienie, iż samopomoc zadomowiła się na dobre w instytucjach społecznych i trzeba podjąć działania na rzecz dalszego rozwoju tego procesu, nie zaprzepaszczając przy tym jego odrębności i pozainstytucjonalnego charakteru. Dotyczy to wszystkich form samopomocy, ale szczególnie odnosi się do sfery życia psychicznego. Nie ma dziedziny samopomocy, w której nie korzystano by w jakiejś mierze z pomocy z zewnątrz i nie współpracowano z innymi instytucjami. Między działaniami pomocniczymi podejmowanymi indywidualnie a lecznictwem profesjonalnym istnieje naturalna więź. Ochrona praw pacjentów przyjmuje określone formy instytucjonalne w postaci programów ochrony i rzecznictwa. Szeroka sieć ośrodków informacyjnych, inicjatyw wydawniczych czy kontakt medialny stanowi zaplecze działań grup samopomocowych.(1)
Samopomoc o charakterze psychiatrycznym odniosła swoje sukcesy , po pierwsze przyczyniła się do obrony praw pacjentów i sprawiła, że chorzy psychicznie, najbardziej napiętnowana ze wszystkich grup społecznych, bardzo aktywnie włączyli się do korzystania z nowych form świadczeń – takich, w których korzystający z psychiatrycznej opieki zdrowotnej sami sobie pomagają i niekiedy sami wdrażają program pomocy.(1)
Bibliografia
1. Riessman F., Carroll D., „ Nowa Definicja Samopomocy”, Polityka i Praktyka, Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, Warszawa 2000r., str.5, 20.21,22,135,169,170, 172,198, 205,236.
- Paweł Jordan, redakcja merytoryczna – „Od pomocy do samopomocy”, Stowarzyszenie Centrum Wspierana Aktywności Lokalnej CAL, przy współpracy Biura Obsługi Inicjatyw Społecznych BORIS Warszawa 2003r., str 5,6,8,9,17.
- Dobrowolska M., Izydorczyk B., Współczesne trendy w psychiatrii środowiskowej w kontekście deinstytucjonalizacji „ Społeczeństwo i Edukacja „ 2016 Nr.21
- „Psychiatria Polska” – Nowe role osób chorujących psychicznie w procesie leczenia i zdrowienia, 2012, Nr.16, s.995
- Aronson E., Wilson T.D., Akert R.M., Gilewicz J., Psychologia społeczna”wydanie 3,Warszawa 2012. str.5
- http://samopomoc.boris.org.pl/o-samopomoc/grupy samopomocowego/ – internet str. 1,2,3.
- https://centrum-poznawcze.pl/czym-jest-podwójna-diagnoza/, internet-str 1,2.
- A. Zadrożna , Niepełnosprawność- zagadnienia,problemy, rozwiązania Nr. III/2019, str.32
Halina Stańczyk – mgr pedagogiki specjalnej – Akademia Pedagogi Specjalnej w Warszawie. Specjalista psychoterapii Uzależnień – Instytut Psychologii Zdrowia PTP W Warszawie. Od ponad 20 lat pracuję i zdobywam doświadczenie zawodowe w Mazowieckim Specjalistycznym Centrum Zdrowia w Pruszkowie. Pracuje również w Poradni Uzależnień w Pruszkowie. Od wielu lat zaangażowana w grupy wsparcia pomagające osobom współuzależnionym i uzależnionym. Swoje doświadczenie zdobywam w pracy z ludźmi dzieląc się swoją wiedzą i umiejętnościami.
22 739 12 08